معماری ایرانی و تزئینات وابسته به آن همواره از آغاز در زمان اوج و افول در تداوم و پویایی
بی‌نظیری بوده است. در این بین گچبری، بخش اعظمی از تزئینات مهم معماری ایران محسوب
می‌شد که سابقه‌ای غنی از نبوغ و خلاقیت هنری ایرانی و هنرمندان آن را در بر می‌گیرد. این شیوه
از مهم‌ترین عناصر آرایشی معماری ایرانی به شمار می‌رود. ویژگی‌های خاص اجرای گچ‌بری‌ها در دوره‌های
مختلف به‌طور مستقیم در شکل‌گیری، رشد و تنوع بصری و غنای تزئینات تأثیر گذاشته است که درنتیجه آن،
چگونگی تحول آرایه‌های تزئینی را در آثار معماری قالب‌های مختلفی همچون کتیبه‌نگاری، تزئینات گیاهی، هندسی و محرابی سازی می‌توان دید.
گچ بری
در آغاز راه
بعد از اسلام، هنرمندان ایرانی در استفاده از این عنصر به چنان مهارتی دست یافتند که نظر
شرق شناسان و محققانی که این آثار را موردبررسی و تحلیل قراردادند. آنها را از زمره بهترین
شاهکارهای هنر اسلامی محسوب نموده‌اند؛ تا جایی که دراین‌باره پوپ رشد کامل گچبری را بیشتر
مرهون الهام و مهارت ایرانی می‌داند. به دلیل خاصیت شکل‌پذیری و سهولت در اجرا و تزئین معماری،
توجه بسیاری به گچبری شده و غالباً از آن به‌عنوان پوشش تزئینی در نمای داخلی بناها استفاده شده است.
گچ بری
از ایده تا اجرا
درباره اینکه گچ‌بری‌ها را چگونه می‌ساختند عقاید مختلفی وجود دارد. عده‌ای معتقدند که بیشتر
گچ‌بری‌ها قالبی بوده است که این عقیده نادرست به نظر می‌رسد؛ زیرا آثار برجای‌مانده، نشانگر
این واقعیت است که گچ بر روی دیوار یا جایی که موردنظر بوده، قرار می‌گرفته و سپس در همان‌جا
به تراشیدن زاویه و فرم دادن به گچ پرداخته می‌شده است. واضح و روشن است که گل‌وبوته، شاخ
و برگ‌ها و حتی صورت‌های پرندگان و حیوانات و انسان روی گچ با قلم در جای خود طرح و پیاده شده است.
بااین‌حال حتی کنده‌کاری گچ‌بری‌ها چندان هم آسان نیست؛ زیرا دشواری کار نسبت به دیگر روش‌های تزئین
در معماری در اینجاست که گچ همواره در حال سخت شدن بوده و باید یک قطعه در یک‌زمان محدود به اتمام برسد.
گچ بری
گچبری ایرانی
گچبری به‌عنوان روش تزئینی وابسته به معماری در طی قرن‌ها روند تکاملی خود را پیموده است.
گچبری از قدیمی‌ترین شیوه‌های تزئین معماری ایرانی است. در میان شهرهای داعیه‌دار شکوفایی
هنر گچبری ایرانی، شهر یزد پیشینه‌ای برجسته دارد. در ادوار تاریخی این شهر، دوره قاجار، پررونق‌ترین
عصر به‌کارگیری گچ در تزئینات معماری آن است. آنچه در بررسی اولیه به ذهن می‌رسد، استفاده از نوعی
قالب در اجرای این تزئینات است. از سوی دیگر به نظر می‌رسد تزئینات یادشده در موارد متعدد با وجود
شباهت‌های به‌ظاهر بسیار با شیوه‌ای متفاوت اجرا شده باشند. کمتر بنایی از این دوره بر جای مانده
که از شیوه‌های گوناگون تزئینات گچی، بهره‌مند نشده باشد. بین شیوه‌های متفاوت اجرایی این هنر،
روشی که بسیار معمول و متداول بوده، اجرای نقوش با ضخامت بسیار اندک و با طرح‌های تکرارشونده
در نمایی بسیار ظریف و هنرمندانه است. شواهدی همچون عدم مشاهده رد ابزار گچبری، وجود طرح‌های
تکرارشونده کوچک، اندازه یکسان نقوش بدون کمترین تفاوت و تغییر و اجرای گچبری باضخامت بسیار
کم (حدود یک تا دو میلی‌متر)، اجرای این تزئینات به‌وسیله ابزار گچبری و برش و کنده‌کاری لایه گچ،
منتفی می‌کند. آنچه در بررسی اولیه به نظر می‌رسد استفاده از نوعی قالب در اجرای این تزئینات است؛
اما این مسئله که قالب پیش‌ساخته یا مهری باشد، مشخص نیست.
به‌کارگیری شیوه گچبری قالبی با روش‌های متفاوت قالب درجا، پیش‌ساخته و مهری که امکان اجرای
گچبری را با ضخامت اندک و صرفه‌جویی در مصرف مصالح به دنبال دارد.
ویژگی‌های مشترک این شیوه در بناهای متفاوت، به شرح زیر است:
اختلاف سطح لایه گچ بستر رویه نسبت به سطح بستر زیرین در بیشترین حالت، ضخامتی
نزدیک به ۳ میلی‌متر دارد، آن‌گونه که تزئینات باضخامت بسیار کم به اجرا درآمده‌اند.
رد ابزار گچبری هنگام برش لایه گچ رویه و پرداخت سطحی روی آن مشاهده نمی‌شود.
اتصال لایه گچ رویه با زمینه کار در بیشترین موارد، استحکام خوبی دارد.
تزئینات با طرح‌های تکرارشونده کوچک اجرا شده‌اند.
اندازه نقوش یکسان بوده و بدون کمترین تفاوت و تغییر به اجرا درآمده‌اند.
محل اجرای گچ‌بری‌ها بیشتر در حاشیه قالب‌های گچبری برجسته، حدفاصل طرح‌های آینه‌کاری و گچبری برجسته،
دور تاق‌ها و طاقچه‌ها و در مواردی اندک همچون گچ‌بری‌های خانه مودت و تیمچه تهرانی‌ها، برای پوشش و تزئین سطوح وسیع دیوارها و سقف به‌کاررفته است.
گچ بری
تزئینات گچی قالبی به روش پیش‌ساخته
در این روش، دوغاب گچ زنده را درون قالب‌های تو گود ریخته و پس از صاف کردن سطح آن، منتظر
می‌شوند تا گیرش گچ درون قالب کامل شود. سپس قطعات ایجادشده را بیرون آورده و با خمیر
گچ مخلوط با فیک ماده چسباننده بدین ترتیب، چندین قطعه از یک نقش به دست می‌آید
که می‌توان با نصب کردن آنها در کنار هم به نقش دلخواه خود رسید.
این روش بهترین انتخاب برای عمل‌آوری گچ، گچ زنده است، چراکه گیرایش سریع و استحکام مناسبی دارد.
چنانچه از گچ کشته استفاده گردد به دلیل دیر گیر بودن آن، گیرش گچ درون قالب به‌کندی صورت می‌گیرد.
هم‌چنین به دلیل ضخامت بسیار کم لایه گچ، قطعه آماده شده استحکام لازم و مناسب را برای اجرا ندارد.
گچ بری
تزئینات گچ با قالب مهری
در این شیوه که به‌اختصار، تزئینات مهری نامیده می‌شود، روی سطح بستر (گچ یا گچ‌وخاک)،
لایه‌نازک از گچ کشیده می‌شود و پس از گیرش اندک گچ، قالب چوبی، سفالی و یا قالب طلب
دیگری را به‌صورت مهر روی آن قرار داده و پس از اعمال اندکی فشار، برمی‌دارند. با این عمل،
نقش به گونه برجسته و یا فرورفته روی سطح موردنظر شکل می‌گیرد. در برخی موارد، ممکن است
ابزارهای گچبری مانند بوم خوار، فردنگی، دم بر و مواردی از این قبیل، خود نقش یک قالب مهری را ایفا کنند.
شیوه مهری، این امکان را فراهم می‌آورد که بتوان گچ‌بری‌هایی را با ضخامت بسیار اندک (کمتر از یک میلی‌متر) اجرا کرد.
چنانچه با تمهیدی از سرعت‌گیرش گچ کاسته شود، اجرای این شیوه گچبری راحت‌تر صورت خواهد گرفت.
گچ بری
گچبری در معماری امروز
در معماری معاصر و امروز نیز ما از این هنر به‌شدت بهره می‌بریم. هنر گچبری در زمان کنونی
به دو صورت ابزاردستی و قالب‌زنی اجرا می‌شوند؛ اما از نظر قیمتی و ارزشی با یکدیگر
قابل قیاس نیستند، همان‌طور که فرش دستباف بافرش ماشینی…
ما در دکوراسیون‌های کلاسیک و نئوکلاسیک امروزی از هنر گچبری به همراه پتینه‌کاری
و ورق طلا که کاور مکمل این هنر هستند، استفاده می‌کنیم و اشکال مختلف گچبری امروزی نیز دارای
اسامی و عناوین مشخصی هستند که اکثر از اشکال هندسی و اسلیمی یا همان طرح گل و گیاه الهام
گرفته شده‌اند. ما در معماری اسلامی از اشکال انسانی به دلیل نماد بت‌پرستی استفاده نمی‌کنیم
حتی اگر کارفرما بخواهد نیز این امر شدنی نیست.
گچ بری
از انواع ابزارهای گچبری می‌توان به اشکال چدنی، تخم‌مرغی، خرمایی، مرواریدی و دندان‌موشی
اشاره کرد. درنهایت می‌توان گفت که این هنر معمار و طراح است که گچ‌بری‌های قدیمی را به
سبکی سبک‌تر و امروزی برگرداند و فضایی لوکس، کلاسیک و درعین‌حال سبک را برای مخاطبش خلق نماید.
منبع: مجله منزل
